تُرک متر (Torque Meter) و ابزار زاویه سنج چیست و چه کاربردهایی در تعمیرات خودرو دارند؟
نویسنده: علیرضا کرامتیان، مدیر مرکز فنی(آموزش و پشتیبانی فنی، گارانتی) و شبکه نمایندگی های خدمات پس از فروش شرکت رنو ایران
تُرک متر یا گشتاور متر (Torque Meter) ابزاری است که تنها یک کار انجام می‌دهد ولی همواره در صنایع زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. وظیفه این ابزار شاید ساده به نظر برسد ولی بسیار مهم است.
اتصال دو و یا چند قطعه به یکدیگر ممکن است بوسیله جوش، پَرچ، چسب، پیچ و مهره و یا روش‌های دیگر انجام گیرد. هر کدام از این روش‌ها دارای مزایا و معایبی هستند. وقتی دو و یا چند قطعه قرار باشد تا بصورت دائمی به یکدیگر متصل شوند و برنامه‌ای برای جداسازی آنها در آینده وجود نداشته باشد، از روش‌هایی مانند جوش و چسب استفاده می‌شود ولی اگر اتصال دو و یا چند قطعه لازم است به‌صورت موقتی انجام گیرد و یا اگر قرار باشد که در آینده امکان جداسازی آنها برای انجام کارهایی مانند تعمیرات وجود داشته باشد، از روش‌های اتصال مانند پیچ و مهره و پرچ استفاده می‌شود.
در یک خودرو هزاران قطعه به روش‌های مختلفی به یکدیگر متصل شده‌اند تا در نهایت یک مجموعه که حکم واحد را دارد تشکیل داده‌اند تا آنچه که یک راننده نیاز دارد را برآورده کند و در نهایت ایمنی و راحتی را برای ایشان تأمین نماید. بعضی از این قطعات مانند شاسی خودرو بوسیله جوش به هم متصل شده‌اند و قرار بر این نیست که به جز عملیات صافکاری، از یکدیگر جدا شوند ولی بعضی دیگر از قطعات بواسطه محدودیت در تولید و مونتاژ قطعات بر روی یکدیگر و یا به دلیل اینکه ممکن است نیاز به سرویس، نگهداری و یا تعمیرات پیدا کنند، بوسیله پیچ و مهره به یکدیگر متصل شده‌اند. تقریباً تمامی این اتصالات باید به گونه‌ای باشد که در اثر لرزش‌ها و ضربات ناشی از حرکت خودرو، از یکدیگر جدا نشده و سلامت سرنشینان تهدید نشود.
تصویر زیر نشان دهنده حادثه ای است که بدون تصادف برای یک خودرو اتفاق افتاده است، شاید منشا این حادثه شل شدن یک پیچ به دلیل محکم نشدن آن به اندازه استاندارد و یا شکستن یک پیچ به دلیل بیش از اندازه محکم کردن آن باشد.
برای اینکه پیچ و مهره در اثر ضربه و لرزش شل نشده و از هم جدا نشوند، لازم است اولاً اندازه و ابعاد و جنس آنها مناسب باشد و ثانیاً به اندازه کافی محکم شوند. ابعاد و اندازه‌های پیچ و مهره بوسیله طراحان و مهندسین محاسبه شده و جنس آنها نیز با توجه به موقعیت و وظیفه‌ای که به عهده دارند و بر حسب اینکه چه قطعاتی با چه وزنی را قرار است به هم متصل کنند و همچنین با توجه به چندین فاکتور دیگر انتخاب می‌شود.
تصاویر زیر نشان می دهند که اگر یک پیچ بیش از اندازه محکم شود، ممکن است چه آسیب هائی به رزوه های آن وارد شود و عدم استفاده از تُرک متر و محکم شدن بیش از حد یک پیچ، چگونه می تواند موجب شکسته شدن، کش آمدن و آسیب دیدن یک پیچ گردد.
میزان محکم‌شدن یک پیچ و مهره نیز با توجه به ابعاد و جنس پیچ، محاسبه شده و دستورالعمل نصب و مونتاژ در اختیار پرسنلی که مسئول نصب و مونتاژ قطعات هستند، قرار می‌گیرند. در جدول زیر میزان گشتاور محکم کردن پیچ برای تعدادی از پیچ‌ها را می‌توانید مشاهده کنید:
حال می‌بایست در هنگام مونتاژ قطعات در خط تولید و در هنگام تعمیرات در خدمات پس از فروش، از میزان محکم‌شدن پیچ‌ها اطمینان حاصل شود. این کار توسط ابزاری بنام تُرک مِتر (Torque Meter) و یا گشتاور متر انجام می‌شود.
تُرک متر وسیله‌ای است که بوسیله آن می‌توان یک پیچ را به اندازه‌ای که برای آن محاسبه و تعیین شده است، محکم نمود و از سفت‌شدن آن مطابق استاندارد اطمینان حاصل نمود. بوسیله تُرک متر می‌توان یک پیچ را تا اندازه‌ای محکم نمود که هم از سفت‌شدن آن مطمئن شد و هم از بیش از حد محکم‌شدن و آسیب رسیدن به پیچ و مهره و قطعاتی که آن پیچ و مهره وظیفه دارد تا آنها را به هم متصل کنند، جلوگیری کرد.
ترک متر ها انواع مختلفی دارند که بعضی از آنها عبارت‌اند از: ترک متر ساعتی، دیجیتال، عقربه‌ای، جغجغه‌ای و...
بعضی از تُرک مترها هم به مدل تقه‌ای معروف هستند، نحوه استفاده از این مدل بدین صورت است که با توجه به مقدار گشتاوری که برای پیچ تعیین شده است، مکانیک تُرک متر را تنظیم می‌کند و اقدام به محکم کردن پیچ می‌نماید، وقتی پیچ به اندازه‌ای که توسط ترک متر تنظیم شده است، محکم شد، از ترک متر صدایی شبیه تقه به گوش می‌رسد، در این زمان تعمیرکار متوجه می‌شود که پیچ به اندازه کافی محکم شده و پیچ بیش از این نباید محکم شود.
نوع ترک مترهایی که در خط تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد با آنچه در تعمیرگاه‌ها به کار گرفته می‌شود متفاوت است. علت این است که در خط تولید کلیه قطعات و پیچ‌ها نو بوده و توسط واحد کیفیت تأیید شده‌اند، همچنین در خط تولید برای هر پیچ، یک ترک متر در نظر گرفته شده است و نیازی به تغییر آنها وجود ندارد ولی در تعمیرگاه‌های مجاز، به دلیل اینکه مکانیک برای تعمیر با تعداد زیادی پیچ در ابعاد و اندازه‌های گوناگون مواجه است لذا می‌بایست برای محکم کردن هر پیچ، تنظیمات ترک متر را تغییر دهد. از طرفی دیگر خودروئی که به طور مثال بعد از یک‌صد هزار کیلومتر، به تعمیرگاه مراجعه می‌کند و به طور مثال نیاز به تعمیر سرسیلندر دارد، پیچ‌ها و یا رزوه‌های محل قرارگیری پیچ‌های آنها بر روی موتور و یا سرسیلندر، قطعاً مانند قطعات نو نمی‌باشند و تمیزکردن آنها ممکن است به طور کامل و صحیح انجام نگیرد، در این حالت در هنگام محکم کردن پیچ‌ها، ممکن است نیروی لازم توسط مکانیک به ترک متر اعمال شود و ترک متر نیز پس از اینکه میزان نیروی تعیین شده به آن اعمال شد، صدا داده و از محکم‌شدن بیشتر پیچ، جلوگیری به عمل آورد ولی از آنجا که اصول عملکرد ترک متر، بر پایه نیرو است، ممکن است پیچ به اندازه کافی محکم نشود و تعمیرکار به اشتباه بیفتد. برای جلوگیری از این وضعیت، از ابزاری بنام ابزار زاویه سنج استفاده می‌شود که می‌توانید تصویر آن را در زیر مشاهده نمایید:
این ابزار بین دسته بکس و بکس با شماره مناسب برای محکم کردن پیچ قرار می‌گیرد و به روش خاصی مهار شده و درجه آن بر روی عدد صفر تنظیم می‌شود، سپس دسته بکس آن قدر توسط مکانیک می‌چرخد که به زاویه مورد نظر برسد. مزیت استفاده ار ابزار زاویه سنج در این است که مکانیک از چرخش و محکم شدن پیچ، اطمینان حاصل می‌کند، همچنین اگر به عنوان مثال پلیسه کوچکی در میان یکی از رزوه‌های پیچ‌ها قرار گرفته و مانع محکم شدن آن می شود، مکانیک این وضعیت را می‌تواند در هنگام محکم کردن پیچ حس کند و چاره کار را بیابد.
تنظیم ترک متر ممکن است بعد از مدتی به هم خورده و از دقت آن کاسته شود. در این هنگام اصطلاحاً گفته می‌شود که ترک متر از کالیبره بودن خارج شده است، به همین دلیل می‌بایست ترک متر بصورت دوره‌ای، جهت کالیبراسیون به مراکز مربوطه ارسال شود تا عملیات کالیبراسیون بر روی آن انجام گیرد.
به طور مثال میزان گشتاور و نیز مقدار درجه لازم برای محکم کردن پیچ‌های سرسیلندر موتور تندر 90 در زیر نمایش داده شده است:
همانطور که دیده می‌شود، تک تک پیچ‌های مربوط به قطعات سرسیلندر دارای گشتاور محکم کردن مربوط به خود هستند. در این میان محکم کردن پیچ‌های سرسیلندر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، این پیچ‌ها ابتدا باید به میزان 20 نیوتن متر و به ترتیبی که در زیر نمایش داده شده است، محکم شوند، سپس بوسیله ابزار درجه سنج و باز هم مطابق ترتیبی که در زیر نشان داده شده است و در دو یا سه مرحله، پیچ‌ها به میزان 240 درجه محکم شوند. میزان محکم‌شدن این پیچ‌ها آنقدر حساس هستند که تنها امکان خطای 6 درجه در محکم کردن پیچ‌ها وجود دارد.
چند مرحله محکم کردن پیچ‌ها بدین معنی است که 240 درجه محکم شدن آنها بهتر است در یک مرحله انجام نشود، بلکه بهتر است بطور مثال کلیه این پیچ‌ها به میزان 120 درجه محکم شوند و مجددا 120 درجه دیگر سفت شوند و یا محکم کردن پیچ‌ها در سه مرحله و در هر مرحله به میزان 80 درجه انجام گیرد.
در زیر نمونه دیگری از میزان گشتاور لازم برای محکم کردن پیچ‌های مجموعه کیت تسمه تایم و نیز پولی سر میل‌لنگ و پولی سر میل سوپاپ‌ها را می‌توانید مشاهده فرمایید:
در اینجا نکته ای وجود دارد که لازم است به آن تاکید گردد و آن این است که به هیچ عنوان نمی توان میزان گردش یک پیچ بر حسب درجه را به گشتاور بر حسب نیوتن متر و همچنین برعکس تبدیل نمود. میزان چرخش یک پیچ بر حسب درجه با میزان گشتاور بر حسب نیوتن متر کاملا با هم متفاوت می باشند. برای درک بهتر این موضوع مثال ساده ای عنوان می شود تا فهم آن امکان پذیر گردد، همانطور که عنوان کردن تبدیل واحد وزن(گرم) به واحد طول(متر) و نیز تبدیل واحد توان(وات) به واحد فرکانس(هرتز) و همچنین تبدیل واحد حجم(متر مکعب) به واحد جریان(آمپر) غیر منطقی و امکان پذیر نمی باشد، تبدیل واحد گردش(درجه) نیز به واحد گشتاور(نیوتن متر) غیر قابل انجام است لذا تهیه و تامین این دو ابزار در یک نمایندگی الزامی می باشد.
نتیجه‌گیری:
تک‌تک پیچ‌های یک خودرو دارای گشتاور محکم کردن مخصوص به خود هستند که توسط طراحان و مهندسین مربوطه محاسبه و تعیین شده و توسط مستندات به کارخانه سازنده و نیز واحد خدمات پس از فروش و نمایندگی‌ها اعلام می‌شود و آموزش‌های لازم نیز در این خصوص ارائه می‌گردد. یکی از الزامات هر نمایندگی که توسط شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران(ISQI) برای نمایندگی‌های خدمات پس از فروش شرکت‌های خودروسازی تعریف شده است، استفاده از ترک متر و ابزار درجه سنج در تعمیرات خودرو است. بکارگیری این ابزارها در تعمیرگاه‌ها موجب می‌شود تا کیفیت تعمیرات در سطح استانداردهای لازم باشد. عدم استفاده از این ابزارآلات سبب می‌شود تا میزان محکم کردن پیچ‌ها به‌صورت سلیقه‌ای و تجربی انجام گیرد و پیامدهای را به دنبال داشته باشد که در بالا توضیح داده شده است. از آنجا که استفاده از ترک متر و ابزار درجه سنج در نمایندگی‌های مجاز انجام می‌گیرد لذا توصیه می‌شود تا خودرو را جهت تعمیرات به نمایندگی‌های مجاز برده و عیب‌یابی و تعمیرات را به کارشناسان و پرسنل آموزش دیده بسپارید.
What are torque meters and angle measuring tool and what are their uses in vehicles repairs?
Writer: Alireza Keramatian/ Renault IRAN Technical Hub and Network Manager