چرا نباید با دنده مُرده رانندگی کنیم؟

نویسنده: علیرضا کرامتیان، مدیر مرکز فنی(آموزش و پشتیبانی فنی، گارانتی) و شبکه نمایندگی های خدمات پس از فروش شرکت رنو ایران

در خودروهائی که با سوخت های فسیلی کار می کنند، گشتاور توسط موتور ایجاد شده و به جعبه دنده منتقل می شود؛ عموما جعبه دنده را بصورت کلی به دو نوع دستی و اتوماتیک تقسیم می کنند، در خودروهائی که مجهز به گیربکس اتوماتیک هستند، فرآیند انتخاب و تعویض دنده توسط کامپیوتر انجام می گیرد ولی در خودروهائی که دارای گیربکس دستی هستند، تعویض دنده توسط راننده انجام می شود.

ده ها قطعه از جمله شمع، وایر شمع، استپر موتور، سنسور اکسیژن، سنسور موقعیت دریچه گاز، سنسور سرعت سنج، واترپمپ، اویل پمپ، پمپ بنزین، دیفرانسیل، چندین سیستم و تعدادی کامپیوتر باید در کنار یکدیگر بصورت کاملا دقیق کار کنند تا گشتاور در موتور تولید و به چرخها منتقل شود. عدم عملکرد صحیح هرکدام از این قطعات می تواند علاوه بر اینکه در چگونگی عملکرد زنجیره تولید و انتقال گشتاور موثر باشند، موجب بروز مشکل برای قطعات و سیستم های دیگر خودرو شوند.

علاوه بر نحوه عملکرد قطعات موتور و گیربکس، راننده با توجه به چگونگی به حرکت درآوردن خودرو، نحوه استفاده از سیستم های مختلف خودرو نقش اساسی را در کارکرد خودرو ایفا می کند؛ اینکه او در چه دور موتوری دنده را تعویض کند و بسته به شرایط، از چه دور موتوری استفاده کند، در بهره وری موتور، سالم ماندن قطعات و سیستم های مختلف خودرو بسیار تاثیر گذار است.

رانندگی با دور موتور بالا و یا حرکت در دور موتور پائین که از آن به عنوان دنده مرده نام برده می شود، هر کدام دارای پیامدهای مخصوص به خود هستند، در این مقاله قصد داریم تا مشکلات بوجود آمده در اثر حرکت با دور موتور پائین یا دنده مرده را بررسی کنیم.

بسیاری از کسانی که در خصوص چگونگی عملکرد خودرو اطلاعات اندکی دارند، گمان می کنند که چنانچه در حین حرکت، صدای کمتری از موتور به گوش برسد، استهلاک موتور کمتر بوده و طول عمر آن بیشتر خواهد شد. با این حال ضررهائی که ممکن است به دلیل دور موتور پائین به قطعات موتور برسد، خیلی بیشتر از آسیب هائی خواهد بود که ممکن است در دور بالا متوجه آن شود.

اصطلاح دنده مرده برای حرکت با دور موتور پائین به کار می رود و نشان از این است که بین سرعت خودرو، وضعیت جاده و محیط اعم از سربالائی، سرپائینی و یا جاده مسطح، بار وارده به موتور و دنده ای که توسط راننده انتخاب شده است، هماهنگی و تناسب وجود ندارد.

وظیفه خنک کاری و متعادل نگهداشتن دمای موتور بر عهده سیستم خنک کاری است که از قطعات مختلفی از جمله رادیاتور، پمپ آب، ترموستات، فن رادیاتور، لوله ها و شیلنگ های ارتباطی تشکیل شده است، واتر پمپ و یا پمپ آب وظیفه به جریان درآوردن مایع خنک کاری را در سیستم بر عهده دارد و معمولا از یک پمپ پره ای تشکیل شده است و نیروی خود را بطور مستقیم از میل لنگ دریافت می کند.

اگر دور موتور پائین باشد، واتر پمپ نیز با سرعت کمتری می چرخد و چرخش مایع خنک کننده در موتور با سرعت کمتری انجام می گیرد، بدیهی است که اگر چرخش جریان مایع خنک کننده موتور به خوبی صورت نگیرد، عمل خنک کاری قطعات نیز به مشکل مواجه شده و قطعات موتور آسیب خواهند دید.

سیستم دیگری که در اثر دور موتور پائین ممکن است نتواند وظیفه خود را انجام دهد، سیستم روغن کاری موتور است؛ این سیستم نیز از قطعات مختلفی تشکیل شده است که مهم ترین آنها پمپ روغن است؛ پمپ روغن نیز مستقیما نیروی خود را از میل لنگ دریافت می کند، شاید بیشترین آسیبی که ممکن است موتور یک خودرو را تحت تاثیر قرار دهد، عدم روغن کاری صحیح باشد. اگر از روغن موتور با کیفیت مناسب استفاده نشده باشد و یا روغن در زمان مناسب تعویض نشده باشد و یا فشار روغن به میزان مناسبی نباشد، قطعات موتور به شدت آسیب خواهند دید.

وقتی راننده دنده ای را به کار بگیرد که مناسب نبوده و موجب شود تا دور موتور پائین باشد، سرعت چرخش پمپ روغن نیز کم می شود و این امر موجب می شود تا راندمان روغن کاری کاهش یابد و این مسئله موجب می شود تا قطعات موتور آسیب ببینند که در این بین، بیشترین آسیب به قطعاتی می رسد که در انتهای مسیر روغن کاری قرار دارند و عمل روغن کاری به صورت پاشش روغن بر روی آنها انجام می گیرد؛ این قطعات عبارتند از دیواره داخلی سیلندرها و ناحیه هائی که که پیستون ها در داخل سیلندرها در تماس بوده و حرکت رفت و برگشت را انجام می دهند. قطعات داخلی سرسیلندر از جمله قطعات دیگری هستند که به شدت ممکن است در اثر کمبود روغن، دچار سایش شوند. قطعات دیگری که ممکن است زودتر از دیگران آسیب ببینند، رینگ ها، گژین پین ها و شاتون ها هستند.

مشکل دیگری که ممکن است برای یک خودرو در اثر حرکت با دور موتور پائین ایجاد شود، آسیب دیدگی سیستم کلاچ است؛ وقتی دنده مناسبی توسط یک راننده انتخاب نشود و موتور توان مناسب برای به حرکت درآوردن چرخهای خودرو را نداشته باشد، سیستم کلاچ آسیب خواهد دید. وقتی خودرو با دنده مرده در حال حرکت باشد، صفحه کلاچ که به وسیله گیربکس، پلوس ها و دیگر قطعات به چرخها ارتباط دارد، در مقابل حرکت دیسک و چرخش موتور، مقاومت زیادی از خود نشان می دهد و این وضعیت ممکن است موجب شود که صفحه کلاچ بر روی مجموعه دیسک و فلایویل بلغزد که این لغزش باعث سایش صفحه کلاچ بر روی دیسک و فلایویل شده و این قطعات آسیب خواهند دید. 

هنگامی که راننده با دنده مرده حرکت می کند، کامپیوتر موتور برای اینکه بتواند حداکثر گشتاور را ایجاد کند، زمان ایجاد جرقه شمع ها را تا حد امکان آوانس می کند تا موتور بیشترین توان را تولید نماید، به عبارت دیگر کامپیوتر موتور، وضعیت جرقه و میزان پاشش بنزین در انژکتورها را در وضعیتی قرار می دهد که موتور در آستانه Knock زدن و یا ایجاد ضربه به موتور قرار گیرد که این وضعیت، برای موتور بسیار خطرناک است و ریسک زیادی برای آن دارد، به عبارت دیگر این وضعیت موجب می شود تا موتور به شدت در معرض آسیب دیدن باشد.

حال لازم است تا شرایطی که موجب می شود تا دنده مرده بوجود آید، بیشتر تشریح شود. برای اینکه بتوانید حس کنید که در هنگام بروز دنده مرده، چه فشاری به موتور می آید می توان از دوچرخه هائیکه دارای دنده هستند، جهت توضیح و تجربه استفاده کرد.

اگر تا به حال تجربه سوار شدن دوچرخه هائی که چندین دنده دارند را داشته باشید، خیلی راحت می توانید وضعیت بوجود آمده برای موتور را حس کنید. بر روی شفت چرخ عقب دوچرخه چندین دنده وجود دارد که دوچرخه سوار می تواند به وسیله مکانیزمی، زنجیر را بر روی دنده های مختلف قرار دهد و این کا ر می تواند موجب افزایش و کاهش سرعت شود. همچنین می تواند موجب شود تا رانندگی برای دوچرخه سوار سهل تر و روان تر صورت گیرد.

وقتی زنجیر بر روی بزرگترین دنده قرار می گیرد، دوچرخه با کمترین فشار توسط دوچرخه سوار بر روی رکاب، به حرکت در می آید، عملکرد این دنده همانند دنده یک خودرو است. این دنده برای شروع حرکت و مسیرهای سربالائی مناسب است، این در حالی است که کوچکترین دنده برای مسیرهائی که سراشیبی ندارند، در نظر گرفته شده است و برای سرعت های بالا طراحی شده است. اگر بخواهیم که این دو دنده را با هم مقایسه کنیم، می توان گفت که دوچرخه سوار با فشار دادن پا بر روی رکاب، وقتی که زنجیر چرخ بر روی دنده کوچکتر قرار گرفته است، به نسبت حالتی که زنجیر چرخ بر روی دنده بزرگ تر قرار گرفته است، مسافت بیشتری را می پیماید.

عملکرد دنده بزرگ تر دوچرخه مانند عملکرد دنده یک خودرو است و عملکرد دنده کوچکتر دوچرخه را می توان با عملکرد دنده های بالای خودرو مقایسه کرد. اگر تجربه دوچرخه سواری با این دوچرخه ها را داشته باشید، به سادگی می توانید به خاطر بیاورید که وقتی زنجیر بر روی دنده های کوچکتر قرار گرفته است، برای شروع حرکت و یا برای اینکه در سطحی که اندکی دارای شیب رو به بالا می باشد، چرخاندن رکاب، بوسیله پا به سختی انجام می گیرد و خستگی زیادی را به دنبال دارد.

در این حالت شاید لازم باشد که دوچرخه سوار بر روی رکاب بایستد تا بتواند کمبود نیروی لازم برای فشار بر روی رکاب دوچرخه و یا ضعیف بودن ماهیچه های پای خود را جبران کند، این حالت را می توان به دنده مرده در خودرو تشبیه کرد. در واقع به همان اندازه که در این حالت به ماهیچه های پا فشار وارد می شود، به همین اندازه نیز موتور خودرو، تحت فشار قرار دارد، با این تفاوت که ماهیچه های پا خسته می شوند ولی قطعات موتور آسیب می بینند.

حال باید دید که چگونه دنده ها را در چه دور موتوری تعویض کنیم و در زمان رانندگی سعی کنیم که دور موتور در چه محدوده ای باشد تا سیستم های مختلف موتور از جمله سیستم روغن کاری و سیستم خنک کاری دارای حداکثر کارآئی باشند و به موتور آسیبی نرسد.

دنده یک خودرو که به آن دنده سنگین نیز گفته می شود، می تواند بیشترین گشتاور را منتقل کند ولی سرعت آن نمی تواند از حدی بیشتر برود، دنده دو نسبت به دنده یک، گشتاور کمتری را می تواند منتقل کند و سرعت آن اندکی بیشتر است، هرچه شماره دنده افزایش پیدا می کند، توان انتقال گشتاور آن کمتر شده و در مقابل امکان اینکه با آن دنده بتوان با سرعت بیشتری حرکت کرد، بیشتر می شود و آخرین دنده توان انتقال حداقل گشتاور را دارد و در مقابل با آن با حداکثر سرعت می توان رانندگی کرد.

در هنگام رانندگی، برای اینکه وضعیت دنده مرده ایجاد نشود همواره باید دو نکته را مد نظر قرار داد، اول اینکه در هر دنده با چه دور موتوری حرکت کرده و دوم اینکه در چه دور موتوری، دنده را عوض کنیم. در خیلی از جزوات آموزشی و کلاسهای آموزش رانندگی و فنی، صرفا در خصوص زمان تعویض دنده توصیه شده است، در حالیکه همواره باید دقت کرد که در زمان رانندگی، دور موتور در کدام محدوده باید باشد.

همانطور که گفته شد، دنده یک توان انتقال حداکثر گشتاور را دارد و برای سخت ترین شرایط طراحی شده است و دارای ماکزیمم نسبت دنده است و به همین دلیل می توان با حداقل دور موتور با آن حرکت کرد. به عبارت دیگر می توان چنین عنوان کرد که این دنده به دلیل اینکه دارای گشتاور خیلی بالائی است و چنانچه با حداقل دور موتور و حتی به مدت طولانی با آن حرکت کنیم، به هیچ عنوان وضعیت دنده مرده در آن ایجاد نمی شود، با دنده یک می توان با پائین ترین دور موتور نیز حرکت کرد بدون اینکه هیچگونه آسیبی به موتور وارد شود، درست مانند حالتی که با کمترین فشار بر روی رکاب یک دوچرخه می توانید در هر جائی و با هر شیبی دوچرخه سواری کنید.

مسئله مهمی که اینجا لازم است خیلی به آن دقت شود این است که همانطور که عنوان شد شما می توانید با حداقل دور موتور در دنده یک حرکت کنید ولی وقتی قصد دارید دنده را به دو تغییر دهید لازم است تا دور موتور در محدوده مناسب باشد تا وضعیت دنده مرده بوجود نیاید و موتور دچار آسیب نشود. برای این کار باید شرایط جاده و خودرو در نظر گرفته شود، وضعیت هائی مانند سرازیری، سربالائی، جاده مسطح، تعداد سرنشینان خودرو، روشن بودن و یا خاموش بودن کولر برای اینکه دنده در چه دور موتوری تعویض شوند، مهم هستند.

اگر در یک سرازیری با شیب نسبتا زیاد در حال حرکت هستید، کولر خاموش است و سرنشین دیگری در خودرو وجود ندارد، قطعا شرایط با حالتی که در یک سربالائی با یک شیب تند، با کولر روشن و با سرنشینان زیاد در حال رانندگی هستید، کاملا متفاوت است و دور موتور در هنگام تعویض دنده باید تنظیم شود تا بعد از تعویض دنده، وضعیت دنده مرده ایجاد نگردد.

بنابراین در هنگام رانندگی برای جلوگیری از ایجاد دنده مرده، همواره دو نکته را در نظر بگیریم، اول اینکه در هنگام تعویض دنده، دور موتور در چه محدوده ای باشد و دوم اینکه اگر قصد افزایش شتاب و سرعت نداریم و می خواهیم با سرعتی تقریبا ثابت حرکت کنیم، دور موتور در چه حدودی باشد، خیلی از افراد فکر تصور می کنند که فقط در هنگام تعویض دنده باید دور موتور را به میزان مناسبی برسانیم، در حالیکه باید به دور موتور در زمان حرکت نیز توجه کرد.

همانطور که گفته شد، در دنده یک با حداقل دور موتور هم می توان حرکت کرد ولی برای اینکه دنده را به دو تغییر دهیم، لازم است تا دور موتور را به مقدار مناسبی برسانیم که بستگی به شرایط دارد. اگر با کولر روشن، در یک سربالائی تند و با تعداد سرنشینان زیاد در حال حرکت هستیم، می بایست در هنگام تعویض دنده، دور موتور را به بیش از 3500 برسانیم زیرا با شرایطی که وجود دارد، در فاصله تعویض دنده سرعت خودرو نیز کاهش پیدا خواهد کرد، اگر این نکته را رعایت نکنیم و دور موتور را به مقدار مناسب نرسانیم،  به محض تغییر دنده از یک به دو، وضعیت دنده مرده بوجود خواهد آمد و همانطور که گفته شد، موتور و دیگر قطعات آسیب خواهند دید.

 اگر در یک سرازیری تند در حال حرکت هستیم و نیاز به شتاب بالا نداریم، هیچ لزومی ندارد که دور موتور را خیلی بالا ببریم، حتی می توان در محدوده 1500 نیز، دنده را به دو تغییر وضعیت دهیم، باید دقت داشت که در این وضعیت اگر نیاز به شتاب بالا داریم، لازم است تا دور موتور را به میزان مناسبی افزایش داده و سپس تعویض دنده را انجام دهیم.

برای تعویض دنده از دو به سه و یا از سه به چهار لازم است تا شرایط را در نظر گرفته و دور موتور را به میزان مناسب برسانیم، سپس عمل تعویض دنده را انجام دهیم و همانطور که گفته شد اگر قصد افزایش سرعت را نداریم و نمی خواهیم که دنده را به بالاتر تعویض کنیم و یا شرایط برای افزایش سرعت وجود ندارد، نباید با دور موتور پائین حرکت کنیم. حرکت در یک جاده مسطح با دو سرنشین در دنده دو با دور موتور 2800، بسیار بهتر و منطقی تر خواهد بود تا اینکه در همین شرایط، دنده را به سه با دور موتور 1500 تغییر دهیم، در حالتی که در دنده دو با دور موتور 2800 در حال حرکت هستیم، همه سیستم های موتور به خوبی کار خواهند کرد، روغن کاری و خنک کاری بدرستی انجام خواهد شد و حالت Knock و یا ضربه بوجود نخواهد آمد ولی در حالتی که در همین شرایط، با دنده سه و دور موتور 1500 حرکت کنیم، روغن کاری و خنک کاری با کیفیت پائین تری انجام خواهد شد، سیستم دیسک و صفحه تحت فشار خواهد بود و ممکن است حالت Knock و یا ضربه نیز در موتور ایجاد شود که همگی این موارد موجب آسیب دیدن قطعات موتور خواهد شد.

نکته مهم دیگری که باید در هنگام رانندگی با خودروهائی که دارای پنج دنده(پنج دنده جلو با گیربکس دستی) هستند، رعایت شود این است که از آنجا که دنده پنج دارای کمترین ظرفیت انتقال گشتاور و بیشترین سرعت را دارا است، برای اینکه دنده را از چهار به پنج تغییر دهیم باید دور موتور را به میزان بالائی افزایش دهیم، در غیر اینصورت وضعیت دنده مرده بوجود خواهد آمد. اگر در یک خودرو فقط راننده پشت فرمان است و کولر خودرو روشن نیست، جاده مسطح است و کولر خاموش است، باید دور موتور را به حدود 4000 تا 4500 برساند و سپس دنده را به پنج تغییر دهد، در غیر اینصورت وقتی دنده به پنج تغییر کند، وضعیت دنده مرده ایجاد خواهد شد.

سخن آخر اینکه با توجه به آنچه عنوان شد برای جلوگیری از ایجاد دنده مرده و به جهت اینکه به موتور و سیستم های مختلف آن آسیبی وارد نشود، لازم است تا دور موتور با توجه به وضعیت خودرو، شرایط جاده و محیط، در محدوده مناسب قرار گیرد و این بدین معنی است که هم در هنگام تعویض دنده و هم در وضعیتی که خودرو در حال حرکت است، اصولی باید رعایت شود.

مهم ترین عواملی که در تعیین شرایط خودرو موثر هستند شامل تعداد سرنشین، میزان بار داخل صندوق عقب و روشن بودن کولر هستند و عواملی که در وضعیت جاده و محیط تعیین کننده می باشند، سربالائی، سرپائینی، جاده مسطح و جهت باد هستند.

بعضی از رانندگان تصور می کنند که هرچقدر صدائی که از موتور در حین رانندگی ایجاد می شود، کمتر باشد، موتور کمتر تحت فشار قرار می گیرد، این تفکر کاملا اشتباه است، ایجاد صدای کم از موتور نشانه ای از ایجاد دنده مرده است که موجب آسیب به موتور و دیگر سیستم های خودرو می شود. رانندگی با دور موتور بالا از حد معمول نیز آسیب هائی به خودرو وارد می کند که نوع این آسیب ها متفاوت است.

Why should we not drive with dead gear?

Writer: Alireza Keramatian/ Renault IRAN Technical Hub and Network Manager